ادبیات و شعر در ایران بیانگر تحولات ،سیر تفکر ،فلسفه ،مذهب ،معماری ،پوشاک و حتی غذای این بوم هست. نه قط ایران بلکه تمام کشور های جهان نیز ادبیات یک پل ارتباطی برای شناخت بهتر آن هست. با این حالاین حس و حال و بومی بودن و عرق به وطن و آرمان ها در ادبیات ایران و کشور های عرب و آسیا نیز بیشتر از اروپا برایمان حس میشود.
به نقل از عزرا پاوند شاعر و مترجم آمریکایی ادبیات را میتوان به خبری تشبیه کنیم که هیچ وقت کهنه نمیشود.
به عبارتی اگر ما یک شعر، نثر ویا نمایشنامه ای از یک ملیت را بخوانیم همانطور که میتوانیم حالات روانی و عاطفی شخصیت های داستان، نمایشنامه و یا حالات نویسنده و یک شاعر را دریابیم، بلکه میتوانیم از طریق آن به فرهنگ ، آرمان و ارزش های آن جامعه و حتی روابط بین افراد جامعه نیز پی ببریم.
این بازخورد را ما میتوانیم از هنر های دیگر نیز بگیریم ولی با توجه به این که ادبیات از دوران خیلی دور در بین مردم رواج و طرفداران بیشتری داشته میتوان منبع بهتر و فهم راحت تری را برایمان در جهت شناخت یک جامعه رقم بزند.
ادبیات ایران و تاریخ آن
ايران يكي از اندك جوامعي بوده كه بيشترين نزدیکی و الفت را با ادبيات داشته است. بيشترين ‘شاهان شاعر’ در تاريخ جهان را نيز مي توان در ميان حاكمانِ ايراني پیدا کنیم؛ زيرا اين بعد از شخصيت آنان مي توانست برايشان در ميان مردم مقبوليت ايجاد كند. از بهرام گور ساساني بگيريد تا بسياري از شاهان سلجوقي و صفوي شعر مي گفتند. شاه عباس صفوي كه نه تنها شعر مي سرود، بلكه آثار ديگران را هم نقد ادبي مي كرد. فتحعلي شاه قاجار احتمالا براي كسب مشروعيت در فضاي نارضايتي عمومي ناشي از ضعف او در برابر روس ها، شعرهاي شورانگيزي در مدح خاندان پيامبر و حضرت علي (ع) سروده است. ناصرالدين شاه قاجار هم با هر ضرب و زوري كه بود، شعرهايي مي سرود و گاه شاعران دربار آنها را كامل مي كردند.
چون محتواي شعرها معمولا نسبتي مستقيم با حال و هواي جامعه داشته است، ادبياتِ هر دوره، مانند تكه اي از يك پازل عمل مي كند كه وقتي در كنار ديگر اسناد تاريخي قرار مي گيرد، به ترسيم فضاي فرهنگي و اجتماعيِ آن برهه از تاريخ منجر مي شود. مسلما بررسي همه اين برهه ها در ادبيات فارسي، نيازمند نگارش چندين كتاب است. در زير، براي روشن شدن امر، تنها به سه نمونه اشاره اي گذرا مي كنيم.
جنبش احیای ادبیات ایران
پس از تب و تاب های بسیاری در کشور ایران و رواج ادبیات و کمات عربی و فرهنگ اعراب در ایران ابوالقاسم فردوسی با آفرینش و خلق اثر محسور کننده خود یعنی شاهنامه توانسته گام بسیار بزرگی در حفظ اداب ایرانی و تحریف نشدن کلمات و ادبیات فارسی برداشته اند.
در تاریخ ادبیات ایران سه بزرگوار ابوالقاسم فردوسی ،ابوریحان بیرونی و ابن سینا ازبستر سامان یافتن علمی ایران و ادبیات و جدا سازی ان ازادبیات اعراب برخاستند.
همچنین در دوره سامانیان نیز توجه زیادی به ادبیات فارسی و واژگان آن میشد بهطوری که نقل شده است به دستور امیر اسماعیل سامانی کتاب دینی و مذهبی به نام ‘السواد الاعظم’ شامل باورهاي مذهبي حنفيان نوشته ابوالقاسم سمرقندی کامل به فارسی برگردن شده بود.
همچنین ابوریحان و هم عصران او نیز تاش زیادی را به کار بردند تا در نوشتن متون علمی از واژگان علمی فارسی استفاده کنند.
سیر ادبی از سامانیان تا تازش مغولان
از دوران سامانیان تا حمله مغول ما ادبیات پر باری داشته ایم و نویسندگان و شاعران بسیاری از سمرقندی گرفته تا عطار نیشابوری داشته ایم
در لیست پایین برایتان اطلاعات جامعی از هر دوران تاریخی وشاعران کتابهای ماندگار آن آورده ایم
سامانیان:
- شاعران: شهید بلخی، رودکی سمرقندی، ابو شکور بلخی، ابو الموید بلخی، منجیک ترمذی، دقیقی طوسی، کسائی مروزی، فردوسی، عماره مروزی.
- نثر رساله در احکام فقه حنفی: تصنیف ابوالقاسم بن محمد سمرقندی، شاهنامه ابو منصوری، کتاب گرشاسب و عجائب البلدان هر دو تألیف ابو الموید بلخی، ترجمه تاریخ طبری توسط ابوعلی بلعمی، ترجمه تفسیر طبری توسط گروهی از دانشمندان، حدود العالم (در جغرافیا)، رساله استخراج تألیف محمد بن ایوب حاسب طبری
دوره سامانیان یکی از دوران درخشش زبان پارسی بوده است
آل بویه:
- شاعران: منطقی رازی و غضایری
- نثر و آثار: دانشنامه رازی علائی و رگ‌شناسی به قلم ابن سینا ،ابوعبید جوزانی بخش ریاضی دانشنامه رازی را به تحریر در آورد، قصه حی بن یقظان به پارسی ترجمه و شرح شد
سلجوقیان و خوارزمشاهیان:
- شاعران: اسدی، مسعود سعد سلمان، عمر خیام، امیرمعزی، انوری، خاقانی، نظامی، ازرقی، ادیب صابر، رشید وطواط، ظهیر فاریابی، جمال‌الدین اصفهانی، مجیر بیلقانی، ابوالفرج رونی، سیدحسن غزنوی، عبدالواسع جبلی، سنایی، عطار، مختاری غزنوی، عمعق بخاری
- آثار: نظام‌الملک نویسنده سیاست‌نامه، قابوس بن وشمگیر مؤلف قابوس‌نامه، محمد بن منور نویسنده اسرارالتوحید، عطار نویسنده تذکرةالاولیاء، گردیزی مؤلف زین‌الاخبار، ابوالفضل بیهقی نویسنده تاریخ بیهقی، راوندی نویسنده راحةالصدور، غزالی مؤلف کیمیای سعادت، نصرالله منشی مترجم کلیله و دمنه، نظامی عروضی مؤلف چهار مقاله، رشید وطواط نویسنده حدائق‌السحر، حمیدالدین بلخی نویسنده مقامات حمیدی، اسماعیل گرگانی مؤلف ذخیره خوارزمشاهی (در طب)
ادبیات ایران در دوران مغول تا مشروطه
پس حمله مغول به ایران ادبیات و نثر های ایرانی رنگ و بوی ادبی خود را تا حدودی از دست داده و متون بسیار ساده و روان تر شده بود ولی با ظهور حافظ و خلق آثار بی بدیع دوستداران و طرفداران او هم از پیشه حافظ پیروی و به سبک آن خلق اثر میکردند که همین امر منجرب شده تا سیر تحولات ادبی ما سو به بالا داشته باشد.
ادبیات مشروطه
با ورود به دوران مشروطیت سیر تفکر و تحول شاعران و نویسندگان بسیار تغییر کرده و درون مایه اشعار و نثرها همانند ارمان های دوره مشروطیت سرشار از استقلال طلبی، آزدی خواهی سیاست و غیره بوده است.
ادبیات نوین ایران
با زمینه سازی شعر نو دلر دوران مشروطه توسط افرادی چون ابوالقاسم لاهوتی ،میرزاده عشقی و میرزا حبیب اصفهانی و همینطور سرودن اشعار نو به خلق از نیما یوشیج ادبیات ایران پا در عرصه جدیدی از تحولات خود گذاشته است .
شعر نو نوعی جنبش شعری بوده که آغازگر آن نیما یوشیج و پیروانی همچون احمد شاملو ،مهدی اخوان ثالث، فروغ فرخزاد، سهراب سپهری، منوچهر آتشی، طاهره صفارزاده، و محمود مشرف آزاد تهرانی (م. آزاد) داشته است.
ادبیات داستانی ایران
داستان کوتاه به سبک مدرن در ایران ابتدا با تلاش و کوششهای بسیاری از طرف شخصی با نام مستعار علی عمو در نشریه خیر الکلام 48 داستان کوتاه را به چاپ رساند. با اینحالآچه در تاریخ نگاری ادبیات نوین داستانی ایران قرار گرفته است داستان کوتاه به سبک نوین با نشر کتاب یکی بود یکی نبود و داستان فارسی شکر است به قلم محمد علی جمال زاده رواج گرفته است.
سپس نویسندگانی مانند صادق هدایت، بزرگ علوی و صادق چوبک به گسترش آن پرداختند؛ این سه تن را پدران داستان‌نویسی نوین ایرانی و محمدعلی جمال‌زاده را پدر داستان کوتاه فارسی و آغازگر سبک واقع‌گرایی در ادبیات داستانی فارسی می‌دانند
نویسندگان و رمان نویسان ادبیات نوین فارسی
- محمدعلی جمال‌زاده آثار:سر و ته یه کرباس، دارالمجانین زمین، ارباب، دهقان، صندوقچه اسرار، تلخ و شیرین، راه آب نامه، قصه های کوتاه برای بچه های ریش دار، قصه ما به سر رسید و…
- صادق هدایت و آثار: بوف کور ،سه قطره خون ، سگ ولگرد ،فوایدگیاهخواری ،داش آکل و زنی که مردش راگم کرد
- ابراهیم گلستان و آثار :آذر ماه آخر پاییز، خروس، شکار سایه، مد و مه
- صادق چوبک و آثار: خیمه شب بازی ،تنگسیر ،سنگ صبور ،انتری که لوطی اش مرد
- جلال آل احمد و آثار: دیدوبازدید ،از رنجی که میبریم ،زن زیادی ،سنگی بر گوری ،مدیر مدرسه ،سمنو پزان ، نون و قلم
- هوشنگ گلشیری و آثار: آیینه‌های دردار، جن‌نامه، کریستین و کید، نیمه تاریک ماه
- محمود دولت آبادی :کارنامه‌ی سپنج، سلوک، آن مادیان سرخ یال، جای خالی سلوچ
- عباس معروفی :سمفونی مردگان،سال بلوا ،دلی بای و آهو ،ورگ ،آونگ خاطره های ما
- رضا قاسمی :کسوف و همنواییشبانه‌ی ارکستر چوب‌ها
- جیران گاهان: زیر آفتاب خوش خیال عصر
